سوءاستفاده آمریکا از اعمال حاکمیت بر فضای مجازی، دیگر دولت‌ها را به فکر مقابله با این روند انداخته است، باید دید ایران برای در اختیار گرفتن حق حاکمیت ملی خود در فضای مجازی چه برنامه‌ای دارد.
سالهاست موضوع لزوم حاکمیت و حکمرانی بر فضای مجازی به عنوان یکی از مطالبات نظام جمهوری اسلامی ایران مطرح است و بارها نیز این موضوع در شورای عالی فضای مجازی به عنوان بالاترین نهاد سیاست گذاری کشور در عرصه فضای مجازی بررسی شده است، اما شواهد نشان می‌دهد که این سیاست گذاری راه به جایی نبرده و کشور به دلیل عدم استقلال در این فضا، از تصمیم گیری های خارجی ضربه می‌خورد.
در آخرین تجربه می‌توان به اقدام شبکه اجتماعی اینستاگرام اشاره کرد این شبکه یکی از شبکه‌های پرطرفدار در ایران محسوب می‌شود که بیش از ٢۵ میلیون ایرانی عضو آن هستند و بخش اعظمی از پهنای باند کشور ما را به خود اختصاص داده است. با این حال این شبکه به دلیل عمل به دستورات و قانون آمریکا برای تحریم علیه ایران در اقدامی جدید حذف حساب کاربری شخصیت‌ها و مقامات نظام را در دستور کار خود قرار داد.
حذف صفحات عده‌ای از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در شبکه اجتماعی اینستاگرام و حتی پست‌های کاربران عادی این شبکه اجتماعی در دفاع از این نیروی نظامی، تازه‌ترین جلوه اعمال استانداردهای دوگانه دولت آمریکا در فضای مجازی محسوب می‌شود. این در حالی است که اینستاگرام برای پاکسازی پست‌های مروج خشونت بر ضد مسلمانان و حاوی مطالب ضددینی دیگر یا مروج خشونت، نژاد پرستی و هرزه نگاری هرگز بدین سرعت عمل نکرده و حتی در صورت ارسال گزارش‌های کاربران در این زمینه به آنها توجه چندانی نمی‌کند.
اقدامات مشابه در محدودیت فضای مجازی در حالی هربار به نوعی از سوی سرویس دهنده‌های فضای مجازی برای ایران رقم می‌خورد که کشور ما به دلیل ضعف در اجرای سیاست واحد از این اقدام‌ها متضرر می‌شود و واکنش مؤثری را نیز در قبال این برخوردها از خود نشان نمی‌دهد. چنین تجربیاتی نشان دهنده منفعل بودن و عدم حاکمیت ما در فضای مجازی است.
کشورهای مختلف با رفتارهای آمریکا در فضای مجازی مقابله می‌کنند
اگرچه بخش عمده زیرساخت‌های اینترنت در کنترل امریکا است، اما تشدید تلاش‌های این کشور برای جاسوسی سایبری از کاربران فضای مجازی، دیگر دولت‌ها را به فکر مقابله با این روند انداخته است. دامنه سوءاستفاده کاخ سفید از اینترنت تا حدی گسترش یافته که این کشور در جریان منازعات سیاسی و اقتصادی خود با دیگر کشورهای جهان هم از این ابزار سوءاستفاده می‌کند.
آژانس امنیت ملی آمریکا از جمله سازمان‌های اطلاعاتی این کشور است که از طیف گسترده‌ای از نرم افزارها و برنامه‌های جاسوسی برای سرقت اطلاعات سازمان‌های دولتی و اشخاص حقیقی در سراسر جهان استفاده می‌کند. به نحوی که ادوارد اسنودن پیمانکار سابق سازمان سیا در کتاب خاطرات خود به نام «جایی برای پنهان شدن نیست» به جزئیات تکان دهنده‌ای از این اقدامات اشاره کرده است.
این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان برای مقابله با این نوع رفتارهای آمریکا در فضای مجازی از سال‌ها قبل تمهیداتی اندیشیده‌اند که می‌توان آنها را در دو دسته کلی طبقه بندی کرد:
۱– تلاش برای ذخیره سازی اطلاعات کاربران هر کشور در داخل همان کشور
بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی شرکت‌های فناوری آمریکایی را وادار به خریداری سرورهایی در همان کشور و ذخیره سازی داده‌های کشورهای خود بر روی سرورهای مذکور کرده‌اند. این امر جلوی سوءاستفاده نهادهای اطلاعاتی و جاسوسی آمریکا از این اطلاعات برای ضربه زدن به رقبای سیاسی و اقتصادی خود را می‌گیرد.
باید توجه داشت که کشورهای مذکور در این زمینه جدیت بسیاری به خرج می‌دهند و با اعمال اهرم فشار متعدد شرکت‌هایی مانند فیس بوک، آمازون، گوگل، اپل، مایکروسافت و غیره را به ایجاد سرور در داخل خاک خود مجبور می‌کنند. متوقف ساختن فروش محصولات و ارائه خدمات، طرح شکایت و جریمه کردن شرکت‌های متخلف، افزایش مالیات و غیره از جمله این راهکارها است.
۲– راه اندازی سرویس‌های مشابه با سرویس‌های محبوب تحت وب آمریکایی
یک راهکار دیگر که بسیاری از کشورها و به خصوص کشورهای پیشرو در زمینه استفاده از خدمات فضای مجازی بدان توجه می‌کنند، راه اندازی سرویس‌های مشابه با سرویس‌های محبوب تحت وب آمریکایی است که برخی از آنها به علت ارائه خدمات با کیفیت و متنوع حتی از نمونه‌های اولیه طراحی شده در ایالات متحده محبوبیت بیشتری کسب کرده‌اند.
به عنوان نمونه در روسیه، دو شبکه اجتماعی VKontakte که به VK شهرت دارد و Odnoklassniki (OK.ru) بسیار محبوب و پرطرفدار هستند که دامنه محبوبیت آنها به برخی کشورهای اروپایی نیز کشیده شده است.
در چین نیز شبکه اجتماعی QZone با ۶۳۲ میلیون کاربر در سال گذشته میلادی موفقیت قابل توجهی داشت. در چین دو اپلیکیشن QQ و WeChat نیز محبوب ترین برنامه‌های گپ موبایلی هستند و QZone را نیز پشت سر گذارده‌اند.
چینی‌ها ترجیح می‌دهند به جای توئیتر از Sina Weibo استفاده کنند که فعالیت خود را از سال ۲۰۰۹ آغاز کرده است. مردم این کشور برای به اشتراک گذاری ویدئوهای کوتاه از طریق گوشی نیز به جای اسنپ چت امریکایی از تیک تاک یا Douyin استفاده می‌کنند و نکته جالب این است که اپلیکیشن یادشده در امریکا و دیگر کشورهای آسیایی نیز با استقبال مواجه شده است. این استقبال فراگیر در مورد برخی برنامه‌های دیگر مانند وی چت نیز وجود دارد.
استفاده از شبکه‌های اجتماعی محلی در کشورهای اروپایی نیز با فراز و نشیب‌هایی تداوم داشته که از جمله آنها می‌توان به Tuenti اسپانیایی، Yonja ترکیه‌ای، StudiVZ، SchülerVZ و MeinVZ در آلمان، Viadeo و Skyrock در فرانسه، Netlog در بلژیک و غیره اشاره کرد.
کوتاهی حاکمیت ایران در مالکیت فضای مجازی
رسول جلیلی، عضو حقیقی شورای عالی فضای مجازی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره ضعف‌های کشور در حاکمیت سایبری اظهار داشت: سال‌ها است که بخش قابل توجهی از دغدغه مندان و علاقه مندان به کشور فریادشان بلند است که باید مساله زیرساخت ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی به عنوان محمل ارتباطات، خودی و ایرانی شود. به بیان دیگر باید یک زیرساخت ایرانی که تحت قوانین کشور فعالیت می‌کند و از مجاری قانونی کشور مجوز گرفته است، این خدمات را به مردم ارائه کند.
وی گفت: اما متأسفانه در سطوح مختلف تصمیم، از شورای عالی فضای مجازی گرفته تا سطح وزارت ارتباطات، این موضوع نتوانسته محقق شود و به یک باور و مصلحت جمعی تبدیل نشده است. ما متأسفانه در این حوزه کوتاهی کردیم و به نظر می‌آید باید چوب آن را بخوریم تا بعداً یک تصمیم درست و به مصلحت جمع، نظام و دولت در این باره بگیریم.
جلیلی با بیان اینکه موضوع تصمیم اینستاگرام بر مسدود کردن برخی از مطالب اعضای آن شبکه اجتماعی و یا مسدود کردن حساب کاربری ایرانیان، موضوع تازه ای نیست، می‌گوید: همه کارشناسان این موضوع را می‌توانستند حدس بزنند و قائل به این مساله بودند که این اقدام در هر لحظه در گذشته و حال و آینده ممکن است اتفاق بیافتد. چرا که طبیعی است که وقتی سرویسی در کشوری راه اندازی می‌شود، قوانین آن کشور بر آن حاکم است، منبعث و برآمده از قوانین کشوری است که در آن ثبت شده و تحت قوانین آن کشور کسب و کار کرده و به قوانین آن کشور احترام می‌گذارد.
عضو شورای عالی فضای مجازی افزود: بر این اساس این شبکه اجتماعی، هر تصمیم سیاسی در سطح بین المللی یا در سطح روابط بین کشوری و بین دولتی را بر خط مشی‌های خود اعمال می‌کند.
بی اعتنایی به مصوبات شورای عالی فضای مجازی درباره شبکه‌های اجتماعی
جلیلی با اشاره به عدم تحقق مصوبه شورای عالی فضای مجازی درباره حمایت از پیام رسانه‌ای بومی و استقرار سرور پیام رسانه‌ای خارجی در کشور می‌گوید: ما باید مصوبه شورای عالی فضای مجازی را اجرا کنیم. مصوبه شورا که ۲ سال قبل در مورد پیام رسانها و شبکه‌های اجتماعی تصویب شده این است که هر شبکه اجتماعی اعم از داخلی و خارجی برای فعالیت، نیاز به اخذ مجوز دارد و اخذ مجوز برای هر کاری در هر جای دنیا ضرورت دارد و ما نمی‌توانیم کسب و کاری داشته باشیم که در حوزه عملکرد خود از هیچ جایی در داخل کشور مجوز نگرفته باشد و هر کاری که دوست دارد انجام دهد.
وی با بیان اینکه این موضوع شامل شبکه پیام رسانه‌ای داخلی، شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی هم می‌شود، افزود: اگر شبکه اجتماعی خارجی بخواهد در داخل کشور فعالیت کند باید از یک نهاد به نام سازمان تنظیم ارتباطات وزارت ارتباطات، تنظیم مقررات صدا و سیما، مرکز رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد و یا از مرکز ملی فضای مجازی مجوز بگیرد.
جلیلی با تاکید بر اینکه اخذ مجوز، پاسخگویی در پی دارد و قابل اعمال قوانین و احکام قضائی پیرو شکایات احتمالی خواهد بود، گفت: اگر این اتفاق نیافتد ما باید هر روز مترصد این باشیم که با وجود یک برخورد احساسی و سلیقه‌ای از نظر نشر اکاذیب، جامعه دچار نابسامانی شود و کسی نیز پاسخگو نخواهد بود. اتفاقی که در وقوع سیل اخیر و انتشار اکاذیب بسیار در شبکه‌های اجتماعی خارجی با آن مواجه شدیم.
وی با بیان اینکه اگر رسانه‌های پیام رسان خود را پاسخگو و ملزم به مصالح عمومی مردم ندانند، نمی‌توان به آنها اعتماد کرد، خاطرنشان کرد: حال وقتی یک شبکه اجتماعی تحت تأثیر قوانین دشمن آشکار ما قرار دارد، دشمنی که ما را تحریم کرده و هرروز نیز آن را افزایش می‌دهد، قاعدتاً نمی‌توان به آن شبکه اتکا کرد.
تاکید رئیس جمهور برای پیگیری مصوبات بر زمین مانده
عضو شورای عالی فضای مجازی با بیان اینکه حاکمیت باید این مساله را مطرح و حل کند، در مورد اینکه چرا قانون دراین باره اجرایی نمی‌شود، تاکید کرد: شورای عالی فضای مجازی نقش سیاست گذاری دارد و این مصوبه نیز در مورد فعالیت شبکه‌های اجتماعی وجود دارد.
وی گفت: این گلایه از طرف ما به عنوان عضو شورای عالی فضای مجازی مطرح است که چرا مصوبه شورا اجرا نشده و این سوال هم از مرکز ملی فضای مجازی و هم وزارت ارتباطات به شکل دقیق وجود دارد که چرا مصوبه شورای عالی فضای مجازی در خصوص پیام رسانها و شبکه‌های اجتماعی اجرا نشده و زمین مانده است.
جلیلی تاکید کرد: این موضوع بر زمین مانده و در ۳ جلسه گذشته شورای عالی فضای مجازی نیز، پیگیری مصوبات اجرا نشده مطرح شد و حتی ئیس جمهور هم تاکید کردند که این موضوع بررسی و در صحن شورا بیاید اما تاکنون اتقاق نیافتاده است.
وی با بیان اینکه این کوتاهی قطعاً انجام شده است، افزود: مصوبه شورای فضای مجازی درباره فعالیت شبکه‌های اجتماعی اجرایی نشده و یا حداقل دقیق‌تر این است که به شکل کاملی اجرا نشده است.
سهل انگاری کشور در مواجهه با بی احترامی شبکه‌های اجتماعی
جلیلی با اشاره به تجربیات سایر کشورها در زمینه مقابله با شبکه‌های اجتماعی خارجی که قوانین آن کشورها را رعایت نمی‌کنند، توضیح داد: یکی از مثالهای خیلی بارز مربوط به کشور چین، کره جنوبی و اروپا هستند که در رابطه با شبکه‌های اجتماعی مانند فیس بوک و واتس اپ هرجا که لازم بوده عکس العمل مناسب را نشان دادند.
وی تاکید کرد: یعنی در کشور ما سهل انگاری در مواجهه با شبکه‌های اجتماعی فعالی که به قوانین کشور احترام نمی‌گذارند رخ داده و متأسفانه برخی مسئولان نسبت به این موضوع اعتنایی ندارند.
وی با اشاره به اینکه برخی کشورها شبکه داخلی خود را دارند و مردم را به شبکه‌های اجتماعی داخلی خودشان هدایت کردند، افزود: برخی کشورها نیز با فعالیت شبکه اجتماعی موافقت کرده‌اند که قوانین آن کشور را پذیرفته و در راستای آن قوانین فعالیت می‌کند. برخی کشورها با مسئولان شبکه‌های اجتماعی مذاکره کرده و آنها نیز قوانین کشور مدنظر را پذیرفته‌اند.
عضو شورای عالی فضای مجازی با بیان اینکه استقرار سرور شبکه اجتماعی در داخل کشور در درجه اهمیت قرار ندارد، گفت: مهم احترام و قبول قوانین کشوری است که درصد خوبی از مشترکان آن پیام رسان در آن کشور قرار دارند.
وی درباره تجربه مهاجرت کاربران به پیام رسانه‌ای داخلی و عدم موفقیت این پیام رسانه‌ای بومی نیز گفت: موفق نبودن شبکه‌های اجتماعی داخلی به دلیل مشکلات فنی و کیفی نبود. البته قبول دارم که اردیبهشت و خردادماه سال گذشته هجمه ای که به یکی از پیام رسانها وارد شد بسیار زیاد بود. البته آن اتفاق به دو دلیل هجوم مراجعه مشترکان به آن پیام رسان و حملات به آن، صورت گرفت.
جلیلی خاطرنشان کرد: باید این را قبول کنیم که عده‌ای با پیام رسان داخلی دشمنی داشتند و برای ناموفق جلوه دادن پیام رسان، حملاتی را فراهم کردند که این خدمت داخلی نتواند موفق باشد. البته بعد از مقطعی این حملات کم شد اما بازتاب مراجعه مشترکان هم کمتر شد.
وی با بیان اینکه هم اکنون بخشی از اشکالات از نظر زیرساختی و نرم افزاری حل شد و نرم افزارهایی که داریم واقعاً جوابگوی نیاز مردم است، گفت: مساله فعلی فعالیت برخی از سرویس‌های عمومی و دولتی و مدارس است که دست از پیام رسان خارجی برنمی دارند. اگر اینها به سمت پیام رسانه‌ای داخلی بیایند هم رونق ایجاد می‌شود و هم اینکه شیب رشد پیام رسانه‌ای بومی مانند پیام رسانه‌ای خارجی ارتقا خواهد یافت.
به گفته جلیلی، هم اکنون پیام رسانهایی مانند بله، سروش و گپ شیب فنی رشد خوبی داشتند و حداقل جمعی از ما که کل فعالیتمان در این شبکه‌ها است، از آنها راضی هستیم.
عضو شورای عالی فضای مجازی تاکید کرد: ضعف ما در زمینه پیام رسانه‌ای بومی، قبل از آنکه ضعف فنی باشد، ضعف مدیریتی و تصمیم بوده است. یعنی این کاستی، صرفاً فنی نبوده و اگر اقتدار را به خرج می‌دادیم و تصمیم درستی در سطح ملی و با همگرایی می‌گرفتیم، مساله فنی قابل حل بود.
وی گفت: نهایتاً می‌توانستیم حتی خدماتی را در این زمینه اجاره کنیم. سخت نبود که برای مثال خدمات میزبانی را از یک سرویس دهنده میزبانی در اروپا و یا شرق اجاره کنیم.
اینترنت روسی، چینی و اروپایی در راه است
پیش بینی از چشم انداز آینده فضای مجازی و اخبار منتشر شده حاکی از یک تحول اساسی است که ممکن است در سال‌های آینده شرایط استفاده از اینترنت را به طور کلی تغییر دهد. این تحول تکه تکه شدن اینترنت به علت سیاست‌های متضاد و خصومت‌ها و رقابت‌های امریکا با دیگر کشورهای جهان است.
اریک اشمیث یکی از مؤسسان گوگل نیز به صراحت اعلام کرده است که فکر می‌کنم محتمل‌ترین سناریویی که الان داریم، تجزیه اینترنت نیست، در عوض پیش‌بینی می‌کنم که اینترنت به دو قسمت اینترنت چینی و غیرچینی که توسط آمریکا اداره می‌شود، تقسیم شود. اگر چین را ببینیم و مقیاس شرکت‌هایی که در آن راه‌اندازی می‌شوند، خدماتی که آنجا ارائه می‌شود و سرمایه‌ای که آنجا وجود دارد را با دقت بررسی کنیم، خواهیم دید که مختصات لازم برای ایجاد یک پدیده را دارد. اینترنت چینی از تولید ناخالص داخلی آن – که خود رقم بزرگی است- و همچنین تولید ناخالص داخلی آمریکا هم بزرگ‌تر است.
از سوی دیگر دومای روسیه نیز هفته قبل طرح راه‌اندازی اینترنت مستقل ملی در این کشور را به تصویب رساند. این طرح با هدف تضمین تداوم دسترسی کاربران به اینترنت در صورت اقدامات خرابکارانه و قطع شدن ارتباط این کشور با شبکه جهانی وب ارائه شده است. طرح مذکور علاوه بر این انتقال داده کاربران اینترنتی روسیه به سرورهای خارج از این کشور را محدود می‌کند.
این طرح در ماه دسامبر سال ۲۰۱۸ از سوی گروهی از قانون‌گذاران روس در پاسخ به طرح «راهبرد سایبری ملی» آمریکا که روسیه، چین، ایران و کره شمالی را متهم به استفاده از ابزارهای سایبری برای زیر سوال بردن آنچه دموکراسی و اقتصاد این کشور خوانده شد، متهم می‌کرد ارائه شده است. قانون‌گذاران روس می‌گویند در صورتی که روابط با غرب دچار تنش شود و آمریکا نیز ارتباط آی‌پی‌های روسیه را با شبکه جهانی وب قطع کند، نیاز به شبکه اینترنت مستقلی خواهد بود تا ارتباط و انتقال اطلاعات میان کاربران روس را تضمین کند.
تعقیب چنین طرح‌هایی محدود به روسیه و چین نیست و به نوشته نیویورک تایمز اروپایی‌ها نیز برنامه‌های خاص خود را در این زمینه تعقیب می‌کنند.
اروپایی هم به علت پاره از اختلافات سیاسی با آمریکا و نیز به خاطر از دسترس خارج شدن مکرر سرویس‌های مورد استفاده خود در داخل ایالات متحده مانند خدمات کلود آمازون، گوگل و غیره ترجیح می‌دهند زیرساخت‌های انحصاری خود را در فضای مجازی ایجاد کنند.
مقامات این کشورها همچنین از اینکه آمریکایی‌ها در فضای مجازی به ارزش‌های دموکراتیک ادعایی خود پایبند نبوده و قلدرمابانه رفتار می‌کنند نیز معترض بوده و بیم دارند که تشدید فعالیت‌های هکری در اینترنت فعلی امنیت شهروندان اروپایی را به خطر بیندازد و از همین رو ایده جداسازی اینترنت اروپایی از اینترنت امریکایی را دنبال می‌کنند.
